طبق اصل سیام قانون اساسی دولت موظف است تحصیلات عالی رایگان را تا سرحد خودکفایی برای شهروندان فراهم نماید. طبیعتاً در قبال تکلیف دولت به ارائه آموزش عالی رایگان برای شهروندان، هریک از شهروندان به میزانی که از آموزش عالی رایگان بهره مند میشوند باید به کشور خدمت کنند. در غیر این صورت ضروری است هزینه صرف شده را به دولت برگردانند. موضوع پرداخت هزینه آموزش رایگان توسط دانشجویان و هنرجویان در صورت استنکاف از خدمت به دولت، نخستین بار در ماده (7) قانون تأمین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی مصوب 1353/04/30 مورد توجه قرار گرفت. شورای انقلاب در تاریخ 1358/07/27 در قالب لایحه ای مواد (7) و (8) قانون فوق را اصلاح کرد. در ماده (7) اصلاحی تصریح شده است که «دانشجویان و هنرجویانی که بخواهند از آموزش رایگان در دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی داخل کشور استفاده نمایند مکلفند برابر مدتی که از تحصیل رایگان استفاده کردهاند در ایران خدمت نمایند. در صورت استنکاف از انجام تمام یا قسمتی از خدمت مذکور باید هزینه تحصیلات رایگان را تمام یا به تناسب مدتیکه خدمت نکرده اند به دولت بپردازند». در تبصره ذیل این ماده وزارت فرهنگ و آموزش عالی مکلف شد تا آیین نامه اجرایی نحوه محاسبه و میزان هزینه تحصیلات عالی را تهیه و به تصویب هیئت وزیران برساند. در پی این تکلیف، شورای انقلاب در جلسه مورخ 1359/03/12 آیین نامه اجرایی تبصره فوق را در 15 ماده تهیه و به تصویب رساند و آیین نامه های قبلی را نیز ملغی کرده است. جدیدترین مصوبه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در موضوع لغو تعهد خدمت آموزش رایگان؛ دستورالعمل جامع ایفای تعهد خدمت آموزش رایگان است که در تاریخ 1396/11/02 با استناد به مصوبات پیشین تهیه و به تأیید وزیر علوم وقت رسیده است. این دستور العمل مشتمل بر 74 ماده درخصوص تمامی ضوابط و شرایط لغو تعهد خدمت آموزش رایگان دانش آموختگان تدوین و تصویب شده است. سازمان امور دانشجویان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با استناد به دستورالعمل فوق، جدول هزینه های لغو تعهد خدمت آموزش رایگان را در تاریخ 1401/09/07 تصویب و در قالب بخشنامه به شماره 4/112885 به کلیه دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی ابلاغ کرده است. گزارش پیشرو بخشنامه فوق را براساس مطالعه مستندات قانونی و برگزاری جلسات کارشناسی مورد بررسی قرار داده است و در انتها پیشنهادهایی برای رفع ایرادها وارده به این بخشنامه و ارتقای اثرگذاری آن ارائه داده است.